ΑΤΟΜΙΚΟΙ, ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΙΦΟΒΟΙ ΚΑΙ ΕΝΟΧΕΣ
Χ. Πουλόπουλος, Αν/της Καθηγητής Κ.Ε.,Δ.Π.Θ.
Διάχυτος φόβος και απειλές
•«Να μη φοβάστε ούτε τις αρρώστιες, ούτε τον πόνο, ούτετον θάνατο, να φοβάστε το φόβο» Επίκτητος.
•Η λέξη φόβος εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά κείμενα.
•Προέρχεται από το ρήμα «φοβούμαι» που σημαίνει‘φεύγω έντρομος, τρέπομαι εις φυγήν.’
•Ο φόβος παραδοσιακά εξυπηρετούσε συγκεκριμένουςκοινωνικούς σκοπούς.
•Ο φόβος λειτουργούσε υπέρ του κοινωνικού ελέγχου(π.χ. φόβος του Θεού και της τιμωρίας, φόβος κινδύνωνγια τη δημόσια υγεία και την προσωπική ασφάλεια κλπ.)
Barry Glassner
•Πάνω στο φόβο έχει δομηθεί ολόκληρο το σύστημαελέγχου των πολιτών από τους πολιτικούς και τα μέσαμαζικής ενημέρωσης, προκειμένου να επωφεληθούνοικονομικά και να ασκήσουν περαιτέρω έλεγχο καιεξουσία χωρίς λογοδοσία.
•Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στις ΗΠΑ είναι υπεύθυνασε μεγάλο βαθμό για τους συλλογικούς φόβους τωνπολιτών.
•Οι πολιτικοί έχουν σημαντικό μερίδιο στη διασπορά τουφόβου με στόχο την επανεκλογή τους, ιδιαίτερα σεζητήματα όπως η δημόσια υγεία και η μετανάστευση.
Ο φόβος μπροστά στονφόβο
•Η επίδραση των ΜΜΕ στην καλλιέργεια του φόβου και τουάγχους είναι σημαντική ιδιαίτερα σε θέματα όπως η ασφάλειακαι η βία στη γειτονιά.
•Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καλλιεργούν τον ατομικό καισυλλογικό φόβο με αναφορές σε ακραίες ιστορίες που, ενώστατιστικά είναι απίθανο να συμβούν, δημιουργούν αίσθησηκινδύνου για τη σωματική υγεία των πολιτών.
•Δείτε το video:Ο φόβος μπροστά στον φόβο
Ψυχολογικές θεωρίες
•Ο φόβος ως συναίσθημα προκαλείται από την αναμονήκάποιου πραγματικού ή κάποιου πλασματικού γεγονότος
•Το γεγονός αυτό θεωρείται απειλητικό από το άτομο γιατην ύπαρξη και την ισορροπία του.
•Εκτός από τον κλασικό φόβο του θανάτου, κυριαρχούνκαι άλλοι βασικοί φόβοι στη βάση των οποίωνκατασκευάζονται και όλοι οι υπόλοιποι.
•Η κρίση αναζωπυρώνει τρεις βασικούς ατομικούς καισυλλογικούς φόβους.
Ο φόβος και το κακό είναισιαμαία δίδυμα, Bauman
•Σε περιόδους έντονης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, ηγενικευμένη αίσθηση φόβου η οποία καλλιεργείται συστηματικά ωςμηχανισμός ελέγχου της αντίστασης των μαζών, βιώνεται απόορισμένα άτομα με μεγάλη ένταση, συχνά ανεξαρτήτως τωνπραγματικών ατομικών τους συνθηκών.
•Από ψυχολογικής πλευράς κάθε άνθρωπος βιώνει διαφορετικά τιςκαταστάσεις και τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος τα οποίαενδέχεται να προκαλέσουν φόβο.
•Η διαφορετικότητα στο βίωμα του φόβου σχετίζεται με τις εμπειρίεςκάθε ατόμου, την ιδιοσυγκρασία του, τους μηχανισμούς που έχειαναπτύξει προκειμένου να επεξεργάζεται και να αντιμετωπίζεικαταστάσεις που δημιουργούν κίνδυνο για τον ίδιο ή προσφιλή τουπρόσωπα.
Οι κυρίαρχοι φόβοι
•Ο φόβος της απώλειας της αυτονομίας που αφορά καιτην απώλεια των κοινωνικών σχέσεων καιαλληλεπιδράσεων
•φόβος του αποχωρισμού, της εγκατάλειψης, τηςαπόρριψης, της απώλειας του σεβασμού, της μετάβασηςστην κατάσταση του μη-προσώπου, δηλαδή του ατόμουπου κανείς δε θέλει, δεν εκτιμά και εν τέλει συνολικάαπορρίπτει και
•Ο φόβος του εξευτελισμού, της ντροπής, της αυτό-απόρριψης, ο οποίος απειλεί τη συνοχή του εγώ και τηναίσθηση αυταξίας.
Κρίση και φόβος
•Η κρίση αναζωπυρώνει σε ατομικό επίπεδο το φόβο της αποτυχίας, τηςαπόρριψης και της κριτικής.
•Ο φόβος κυριαρχεί όταν τα άτομα βιώνουν μια κατάσταση την οποίααισθάνονται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν.
•Ο φόβος για την απώλεια της αυτονομίας τροφοδοτείται εύκολα λόγω τηςαπειλούμενης απώλεια της εργασίας.
•Η απώλεια της εργασίας συνδέεται με την απώλεια των κοινωνικών σχέσεων
•Ο φαύλος κύκλος αυτής της αλυσίδας οδηγεί το άτομο να αισθάνεται το φόβοτης κριτικής και της απόρριψης των άλλων για τις επιλογές της ζωής του αλλάκαι την απόρριψη του ίδιου του εγώ ως ‘αποτυχημένο’ για επιβίωση.
•Οι ματαιώσεις που συνοδεύουν την απώλεια της εργασίας, σε συνδυασμό μεαισθήματα ανασφάλειας και ντροπής, οδηγούν αρκετά άτομα σε άγχος τηνπερίοδο της οικονομικής κρίσης, το οποίο εκδηλώνεται τόσο μέσα απόσωματικές ασθένειες όσο και μέσα από προβλήματα συμπεριφοράς και σχέσεων.
Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και τουάγχους (Σκούρας, Χατζηδήμος, Καλούτσης και Παπαδημητρίου)
•Πολλοί μελετητές παρομοιάζουν τη σημερινή κοινωνική καιοικονομική κατάσταση με αυτήν της περιόδου της γερμανικήςκατοχής στη χώρα.
•Αισθήματα αβεβαιότητας, συνεχούς κινδύνου και απρόβλεπτηςκαταστροφής αποτελούν τα κοινά χαρακτηριστικά και των δυοπεριόδων.
•Την περίοδο της γερμανικής κατοχής και τις επιπτώσεις της στηνκοινωνία μελέτησαν τότε οι σε μια έρευνα πεδίου με θέμα
•Η περίοδος της κατοχής αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμασυλλογικού φόβου.
•Έχει καταγραφεί στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας.
•Αποτελεί σημείο αναφοράς για τη φτώχεια, τη δυστυχία, τη ντροπή,την προδοσία αλλά και για πράξεις που χαρακτηρίζονται απόηρωισμό, αυταπάρνηση και αντίσταση .
Ανθεκτικότητα ή αντοχή(resilience)
•Παράγοντας άμυνας και επιβίωσης ενός οργανισμού σε συνθήκεςαπειλητικές για την επιβίωση και την ψυχική ισορροπία.
•Η φτώχεια, η πείνα και η τρομοκρατία δημιούργησαν μια αδυσώπητηπραγματικότητα στην περίοδο της κατοχής.
•Ο φόβος του θανάτου και της πείνας κυριαρχούσε στην καθημερινότητα.
•«τον πρώτο πεθαμένο από πείνα που αντίκρισα, αισθάνθηκα φόβο, γιατίπεινούσα κι εγώ…» (απάντηση 724).
•«Περπάτησα μες στους δρόμους, κι έτρεμα, έτρεμα πραγματικά. Μαάραγε ήταν να μην τρέμεις;» (απάντηση 562).
•«Η αγωνία δια τον περαιτέρω υποσιτισμό μας και την τυχόν πείναν…»(απάντηση 458).
•Οι ερευνητές, ανέδειξαν την κατάσταση φόβου, άγχους και τρόμουαλλά και τις προσπάθειες που έγιναν για αντίδραση στην απειλή τουαφανισμού με συλλογικές πράξεις αντίστασης.
Ο φόβος της κατάρρευσης
•χιλιάδες άνθρωποι στην Ελλάδα σήμερα βρίσκονται υπόκαθεστώς φόβου
•Φόβος για την απώλεια της κατοικίας
•τοκογλύφοι και μαυραγορίτες άκμαζαν την περίοδο τηςκατοχής, τα ενεχυροδανειστήρια με κρατική άδεια την περίοδοτης σημερινής κρίσης.
•Τα συσσίτια της κατοχής καθρεφτίζονται στα συσσίτια τηςσύγχρονης κρίσης.
•Συλλογικό ασυνείδητο και συλλογικό τραύμα
•Επιδράσεις στη συμπεριφορά και των επόμενων γενεών γιααναζήτηση «μιας καλύτερης ζωή».
Μετά-τραυματικό άγχος
•Σε ακραίες καταστάσεις, όπως οι φυσικές καταστροφές, ο πόλεμος, η κατοχή, ησωματική και ψυχολογική βία, αλλά και σε καταστάσεις κατασκευής συλλογικώνκαι ατομικών κινδύνων ορισμένοι άνθρωποι με ευάλωτο ψυχισμό βιώνουνέντονο μετά-τραυματικό άγχος .
•Το μετά-τραυματικό άγχος μπορεί να οδηγήσει σε πανικό, σε τάσεις αυτοκτονίαςή και στην ίδια την αυτοχειρία καθώς στην ουσία το άτομο ανακαλεί στη μνήμητου τα τραυματικά γεγονότα και τα βιώνει εκ νέου σαν να έχουν μόλις συμβεί.
•Η αντίδραση του ατόμου στο φόβο και στο άγχος αλλά και το ίδιο το βίωμα τουφόβου δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο σε ψυχολογικές και ατομικέςπαραμέτρους.
•Η σημασία των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων είναιμεγάλη ιδιαίτερα σε ένα περιβάλλον που η έννοια του κινδύνου έχειαντικαταστήσει την έννοια της τύχης ή της μοίρας (Giddens).
•Ο φόβος διαχέεται στα άτομα και στην κοινωνία από τις πιέσεις που ασκούν οικοινωνικές, οι οικονομικές και οι πολιτικές δυνάμεις.
•Ο Furedi υποστηρίζει ότι ο φόβος έχει καταστεί ο ίδιος μια ισχυρή δύναμη πουκυριαρχεί στη φαντασία των πολιτών.
Οι ρίζες των φόβων
•Οι συλλογικοί φόβοι καλλιεργούνται και μεταφέρονται δια μέσω τηςιστορίας και των αναμνήσεων μιας κοινωνίας, που τους συντηρεί και τουςκαθιστά πλέον εύκολα ανανεώσιμους και διακριτούς μέσω γραπτών,προφορικών και ηλεκτρονικών αναφορών.
•Οι ιστορικά θεμελιωμένοι συλλογικοί φόβοι κινητοποιούν ευκολότερα τοσυλλογικό ασυνείδητο και χρησιμοποιούνται στην κατασκευή νέων φόβωναλλά και μεθόδων αντιμετώπισής τους .
•Οι φόβοι του παρελθόντος καταγεγραμμένοι στην ιστορική μνήμηδιαμορφώνουν μια συλλογική κουλτούρα φόβου που εδράζεται στηνυπόθεση της αναπόφευκτης επανάληψης της ιστορίας και των λαθών της.
Σύγχρονοι φόβοι
•Οι φόβοι μπορεί να αναδυθούν από ερεθίσματα του παρόντος και ναοδηγήσουν σε αποδιοργάνωση, χάος ή/και απόσυρση μεγάλεςκοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν τη σημερινή κρίση.
•Ο Ulrich Beck υποστηρίζει ότι στην σύγχρονη κοινωνία τουκινδύνου στην οποία επικρατεί ο φόβος και η ανασφάλεια, το άγχοςκυριαρχεί και τα άτομα αναλαμβάνουν έναν κοινωνικό ρόλο πουχαρακτηρίζεται από την εξάρτηση και την παθητικότητα, νιώθονταςότι βρίσκονται συνέχεια σε μια ευάλωτη κατάσταση.
•Μέσα από αυτόν το μηχανισμό ολόκληρες κοινότητες και κοινωνίες,παρότι θίγονται σε πολλαπλά επίπεδα, αποτυγχάνουν να αναλάβουνπρωτοβουλίες εξόδου από την κρίση, καθώς νιώθουν ψυχολογικά καισυναισθηματικά καθηλωμένες.
Η έκφραση και ενίσχυσητου φόβου
•Θυμός
•Ντροπή
•ενοχή
•Ζήλεια
•Απανωτά σοκ,
•Μηχανισμοί δημιουργίας πολιτικών φόβων και ενοχών
•Πολίτες αδύναμοι και παθητικοί
Νέο-φιλελευθερισμός και φόβος
•Η νέο-φιλελεύθερη ρητορική σήμερα υποστηρίζει ότι η κοινωνία βρίσκεται σε συνεχήκίνδυνο.
•Με τη συναισθηματική και στρατηγική αξιοποίηση του φόβου προωθούνται μέτρα καιπολιτικές τα οποία, με πρόσχημα την ασφάλεια των πολιτών, στηρίζουν τα μοντέλαεπιτήρησης και καταστολής.
•Κατασκευάζονται φανταστικές απειλές που συγχέονται με τις πραγματικές, προκειμένου ναεξυπηρετηθούν οι απόψεις και τα συμφέροντα της μιας πολιτικής ή οικονομικής ομάδαςέναντι της άλλης και να μειωθούν οι αντιδράσεις των πολιτών
•Οι συνεχείς περικοπές στις δαπάνες της κοινωνικής φροντίδας, οι μειώσεις προσωπικού καιμισθών, οι απολύσεις «υπεράριθμων» εμφανίστηκαν ως μονόδρομος για την αποφυγή τηςχρεωκοπίας.
•Τα μέτρα και οι πολιτικές λιτότητας σε πολλές περιπτώσεις έγιναν αποδεκτά χωρίςσημαντικές αντιδράσεις.
•Με την συνεχή επίκληση φόβων και κινδύνων για το ατομικό και συλλογικό συμφέρονεπιτυγχάνεται η συμμόρφωση μεγάλης μερίδας των πολιτών οι οποίοι υποτάσσονται στοφόβο για τους ενδεχόμενους κινδύνους , προκειμένου να προστατευθούν από μεγαλύτερεςαπειλές που θα προκαλέσουν περαιτέρω ανισορροπία.
• Στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας αλλά και στον τομέα της εργασίας, η παραπάνωρητορική καλλιεργεί το φόβο για λάθος επαγγελματικές πρακτικές αλλά και για απώλεια τηςχρησιμότητας του ίδιου του επαγγέλματος.
Το εργαστήριο παραγωγής συλλογικώνφόβων
•Το εργαστήριο προώθησης πολιτικών φόβων έχει εφαρμοστείεκτενώς σε αρκετές χώρες.
•Βασισμένο στην κουλτούρα του φόβου (Glassner,) αναπαράγει τιςαντιλήψεις για την ύπαρξη κινδύνων
•Ο φόβος του αποχωρισμού, δηλαδή της απόρριψης από την ευρύτερηομάδα - η απώλεια της ταυτότητας και η εγκατάλειψή σε κατάστασηαπομόνωσης, ο φόβος για τη μετάβαση στην κατάσταση του μη-προσώπου, δηλαδή του ατόμου που κανείς δε θέλει, κανείς δενεκτιμά και που εν τέλει απορρίπτεται συνολικά ως αναξιόπιστο.
•Ο φόβος του εξευτελισμού, δηλαδή της ντροπής.
•Το συναίσθημα αυτό συνδέεται με την αυτό-απόρριψη, η οποίαστηρίζεται στην καλλιέργεια ενοχών και συλλογικής ευθύνης.
Οι καλλιεργητές των φόβων
•Η καλλιέργεια του φόβου οδηγεί σε αυτό-απόρριψη η οποία τελικά απειλεί τηνίδια την κοινωνική συνοχή.
•Ο φόβος της απώλειας της αυτονομίας, η οποία αφορά μεταξύ άλλων τηναπώλεια των κοινωνικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, και τη διάρρηξη τηςκοινωνικής συνοχής.
•Τα περισσότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναπαράγουν τους φόβους τωνπολιτών, τους μετατρέπουν σε εικόνα και στρέφουν το ενδιαφέρον της κοινήςγνώμης στην κατεύθυνση που επιθυμεί η πολιτική εξουσία.
•Ο πολιτικός φόβος εμποδίζει την ανάπτυξη της κριτικής και αναλυτικής σκέψης,και καθηλώνει άτομα και ομάδες σε μια κατάσταση μη αντίδρασης .
•Ο εγκλωβισμός στον ιδιωτικό χώρο αναπαράγει το φόβο και την έλλειψηαυτοπεποίθησης, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο.
•Τα μηνύματα φόβου που εκπέμπονται από τα μέσα ενημέρωσης γεννούν συνεχώςεικόνες μελλοντικών απειλών και περασμένων καταστροφών.
•Το παρόν εμφανίζεται αβέβαιο, χαοτικό, με απρόβλεπτες συνέπειες που μπορείνα συμβούν ανά πάσα στιγμή.
•Η μόνη σίγουρη πρόβλεψη είναι η επερχόμενη καταστροφή και η αναμονή τηςγίνεται ένα βασανιστικό μαρτύριο.
Επιπτώσεις του φόβου
•Η μοναξιά κυριαρχεί και καταλήγει να αποτελεί κανονικότητα,υπερισχύοντας της συλλογικότητας.
•Το άτομο αισθάνεται αδύναμο να αναλάβει οποιαδήποτε πρωτοβουλίακαι δράση. Όταν μια κοινωνία κυριαρχείται από φόβους, πραγματικούςκαι πλασματικούς, καθίσταται ανίκανη να αντιδράσει με λογική σταπροβλήματα που την ταλανίζουν.
•Αναπαράγεται η κρίση και οι επιπτώσεις της.
•Η «εμφύτευση» του φόβου βοηθάει στην ανάπτυξη του και καθιστάδύσκολο τον ξεριζωμό του.
•Οι άνθρωποι γίνονται ανασφαλείς και εξαρτημένοι από τους άλλους.
•Ο φόβος έχει μετατραπεί σε εργαλείο πειθούς, χειραγώγησης καιαπαίτησης σε τυφλή υπακοή.
•Ο μαζικός και διάχυτος πολιτικός φόβος ακινητοποιεί τη λογική καιενισχύει τη συναισθηματική αντίδραση, η οποία οδηγεί σε αδράνεια.
•Το μήνυμα γίνεται σαφές: «Έχουμε να παλέψουμε με απρόσωπουςεχθρούς που είναι πιο ισχυροί από εμάς» και ως εκ τούτου ηοποιαδήποτε διαφωνία ή αντίδραση θεωρείται προδοσία.
Ο ‘εχθρός’ και ο πολιτικός φόβος
•Ο εχθρός μπορεί να είναι απρόσωπος και να φοβίζει περισσότεροκαθώς είναι απρόβλεπτος, δεν έχει συνείδηση και συναισθήματα καιάρα είναι πανίσχυρος.
•Ο πολιτικός φόβος και η ενοχή εσωτερικεύονται.
•Η υπαιτιότητα για την αντιμετώπιση της κρίσης μεταβιβάζεται σταίδια τα άτομα που υφίστανται τις επιπτώσεων της.
•Ο πολιτικός φόβος, αξιοποιεί τους ατομικούς και τους συλλογικούςφόβους και περιορίζει την ελευθερία, τη σκέψη και την έκφραση.
•Ο πολιτικός φόβος γίνεται το κύριο εργαλείο άσκησης πολιτικής καιλήψης αυταρχικών μέτρων και πολιτικών λιτότητας.
•Η απομόνωση, η παθητικότητα και η αδράνεια ερμηνεύεται ωςσυναίνεση.
•Η εμπιστοσύνη υποχωρεί, ενισχύεται η καχυποψία.
•Καλλιεργείται ο φόβος για τους άλλους, τους ξένους, τουςδιαφορετικούς που θα γίνουν αποδέκτες της επιθετικότητας και τηςοργής ξενοφοβικών και ρατσιστικών ομάδων.
Συμπεράσματα
•Η καλλιέργεια φόβων αποτελεί βασικό εργαλείο κοινωνικού ελέγχουκαι καταστολής στην περίοδο της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης.
•Οι ρίζες των σύγχρονων ατομικών και συλλογικών φόβων μπορούννα αναζητηθούν σε τραύματα του παρελθόντος τα οποία δεν έχουναντιμετωπιστεί.
•Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παραδοσιακά διαδραματίζουνσημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια των πολιτικών φόβων.
•Οι ευάλωτες ομάδες αποτελούν εύκολο στόχο για την καλλιέργειαενόχων, τη μεταβίβαση ευθυνών και την αποδοχή τηςεπιθετικότητας.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
•Αναγνωστόπουλος, Δημήτρης Κ. και Σουμάκη, Ευγενία (2012). Η επίδραση των ιδεολογικώνμηχανισμών την εποχή του «μνημονίου» στη διαμόρφωση του ανθρώπινου ψυχισμού. Αφιέρωμα:Ψυχολογικές Συνέπειες της Κρίσης, Ουτοπία, τ. 99, 73-83.
•Hofmann, J.B. (1974), Etymologisches Wörterbuch des Griechischen Μόναχο,1949 (Ετυμολογικόλεξικό της Αρχαίας Ελληνικής, μετάφραση από τον Αντωνίου Δ. Παπανικολάου, Αθήνα, 1974).
•Glassner, B. (1999). The Culture of Fear. Why Americans are Afraid of the Wrong Things. NewYork: Basic Books.
•Riemann, Fritz,(1994). Τετραλογία του φόβου. Μια ψυχολογική μελέτη σε βάθος. Αθήνα: ΕκδόσειςΠαπαδόπουλος
•Νταλιάνη- Καραμπατζάκη, Μ., ( 2009). Παιδιά στη δίνη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949,σημερινοί ενήλικες. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη- ΕΨΥΠΕ- Ι.Μ. Σχολή Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου.
•Robin, Corey, (2010). Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
•Σκούρας, Φ., Χατζηδήμος, Α. , Καλούτσης, Α. και Παπαδημητρίου, Γ., (1991). Η ψυχοπαθολογία τηςπείνας, του φόβου και του άγχους: Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις. Αθήνα: Οδυσσέας-Τρίαψις Λόγος3
•Χαραλαμπίδης, Μενέλαος, (2012). Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα. Αθήνα:Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
Video:Ο φόβος μπροστά στον φόβο