ΠΑΥΛΟΣ Β.
Ε2
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια η γιορτή τωνΘεοφανείων κάλυπτε τα Χριστούγεννα και τηνΠρωτοχρονιά
Τα Χριστούγεννα (σύνθετη λέξη της δημοτικήςΧριστός + γέννα) δηλώνουν την ετήσια χριστιανικήεορτή της γέννησης του Χριστού και κατ’ επέκτασητο σύνολο των εορτών από της Γεννήσεως μέχρι καιτων Θεοφανείων(Γιορτές των Χριστουγέννων). ΤαΧριστούγεννα γιορτάζονται στις 25 Δεκεμβρίου
Χριστόψωμο λέγεται γενικά το ψωμί (καρβέλι)ή κουλούρα που οι ελληνίδες νοικοκυρές έχουνπαρασκευάσει 2-3 ημέρες προτων Χριστουγέννων ειδικά για τη μεγάλη αυτήεορτή. Η μόνη διαφορά με τα άλλα συνήθηψωμιά είναι ο πλούσιός του στολισμός μελογής-λογής κεντήματα (κεντίδια) ή«πλουμίδια» όπως ονομάζονται.
Αυτά δε τα πλουμίδια δεν είναι τυχαία καιεπιπόλαια κεντίδια αλλά σεβαστά σχήματα πουσυμβολίζουν τον καημό και το όνειρο τηςελληνικής αγροτιάς.
Αυτό το ψωμί αφιερώνει η ελληνική οικογένειαμε ευλάβεια στη Γέννηση του Χριστού που θαστέρξει να μεταβάλει τα «πλουμίδια» σεευλογημένη πραγμάτωση.
Ευχετήρια και εγκωμιαστικά άσματα, που ψάλλουν τα παιδιά (ενίοτε καιοι μεγάλοι) κατά τις παραμονές μεγάλων εορτών, όπωςτα Χριστούγεννα (24 Δεκεμβρίου), η Πρωτοχρονιά (31 Δεκεμβρίου)και τα Θεοφάνεια (5 Ιανουαρίου). Κάλαντα ψάλλονται ακόμα στιςγιορτές του Λαζάρου και των Βαΐων, τα λεγόμενα Βαΐτικα. Αντίθετα, τακάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής έχουν κατανυκτικό χαρακτήρα.
Ετυμολογικά, η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τη λατινική calendae(καλένδες στα ελληνικά), που σημαίνει τις πρώτες ημέρες κάθε μήνα.Ειδικά, οι Καλένδες του Ιανουαρίου ήταν μέρες γιορτής για τουςΡωμαίους, λόγω της έλευσης του νέου χρόνου. Τα Κάλαντα έλκουν τηνκαταγωγή τους από παρόμοια αρχαία τραγούδια του αγερμού και τηςειρεσιώνης και είχαν κοσμικό χαρακτήρα. Η Εκκλησία κατά τουςΒυζαντινούς χρόνους απαγόρευε ή απέτρεπε αυτό το έθιμο ωςειδωλολατρικό και το είχε καταδικάσει με απόφαση της ΣΤ'Οικουμενικής Συνόδου το 680 μ.Χ. Οι συμμετέχοντες στο έθιμο τωνΚαλάντων αποκαλούνταν «Μηναγύρτες». Με την πάροδο του χρόνου ταΚάλαντα απέκτησαν θρησκευτικό περιεχόμενο, ανάλογο με την κάθεγιορτή.
Η ιστορία της βασιλόπιτας, είναι μια ιστορία που συνέβηκε πριν από εκατοντάδες χρόνια, πριν από 1500 χρόνιαπερίπου, στην πόλη Καισαρεία της Καππαδοκίας, στη Μικρά Ασία. Ο Μέγας Βασίλειος ήταν δεσπότης της Καισαρείαςκαι ζούσε αρμονικά με τους συνανθρώπους του, με αγάπη, κατανόηση και αλληλοβοήθεια.Κάποια μέρα όμως, ένας αχόρταγος στρατηγός της περιοχής, ζήτησε να του δοθούν όλοι οι θησαυροί της πόλης τηςΚαισαρείας, αλλιώς θα πολιορκούσε την πόλη για να την κατακτήσει και να τη λεηλατήσει.Ο Μέγας Βασίλειος ολόκληρη τη νύχτα προσευχόταν να σώσει ο Θεός την πόλη. Ξημέρωσε η νέα μέρα και οστρατηγός αποφασισμένος με το στρατό του περικύκλωσε αμέσως την Καισαρεία.Οι χριστιανοί της Καισαρείας αγαπούσαν πολύ το Δεσπότη τους και θέλησαν να τον βοηθήσουν. Μάζεψαν λοιπόν απότα σπίτια τους ό,τι χρυσαφικά είχαν και του τα πρόσφεραν , ώστε δίνοντάς τα στο σκληρό στρατηγό να σωθούν.
Ο Μέγας Βασίλειος, που ήθελε να προστατέψει την πόλη του προσευχήθηκε και μετά παρουσίασε στο στρατηγό ότιχρυσαφικά είχε μαζέψει μέσα σε ένα σεντούκι. Τη στιγμή όμως που ο στρατηγός πήγε να ανοίξει το σεντούκι και νααρπάξει τους θησαυρούς, με το που ακούμπησε τα χέρια του πάνω στα χρυσαφικά έγινε το θαύμα! Όλοι οισυγκεντρωμένοι είδαν μια λάμψη και αμέσως μετά έναν λαμπρό καβαλάρη να ορμάει με το στρατό του επάνω στονσκληρό στρατηγό και τους δικούς του. Σε ελάχιστο χρόνο ο κακός στρατηγός και οι δικοί του αφανίστηκαν. Ο λαμπρόςκαβαλάρης ήταν ο Άγιος Μερκούριος και στρατιώτες του οι άγγελοι.Έτσι σώθηκε η πόλη της Καισαρείας. Τότε ο Μέγας Βασίλειος βρέθηκε σε δύσκολη θέση! Θα έπρεπε να μοιράσει ταχρυσαφικά στους κατοίκους της πόλης και η μοιρασιά να είναι δίκαιη, δηλαδή να πάρει ο καθένας ό,τι ήταν δικό του.Αυτό ήταν πολύ δύσκολο. Προσευχήθηκε λοιπόν ο Μέγας Βασίλειος και ο Θεός τον φώτισε τι να κάνει. Κάλεσε τουςδιακόνους και τους βοηθούς του και τους είπε να ζυμώσουν ψωμάκια, όπου μέσα στο καθένα ψωμάκι θα έβαζαν καιλίγα χρυσαφικά. Όταν αυτά ετοιμάστηκαν, τα μοίρασε σαν ευλογία στους κατοίκους της πόλης της Καισαρείας. Στηναρχή όλοι παραξενεύτηκαν, μα η έκπληξή τους ήταν ακόμη μεγαλύτερη όταν κάθε οικογένεια έκοβε το ψωμάκι αυτόκι έβρισκε μέσα τα χρυσαφικά της.Ήταν λοιπόν ένα ξεχωριστό ψωμάκι , η βασιλόπιτα που έφερνε στους ανθρώπους χαρά κι ευλογία μαζί. Από τότεφτιάχνουμε κι εμείς τη βασιλόπιτα με το φλουρί μέσα, την πρώτη μέρα του χρόνου, τη μέρα του Αγίου Βασιλείου.
Κατά τα Θεοφάνεια φανερώθηκε η τριαδικότητατου Θεού , η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως καιΦώτα, γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια , τηνπαραμονή των Θεοφανείων βαπτίζονταν οι οπαδοίτης νέας θρησκείας . Η αναζήτηση της καθάρσεωςαπό των άνθρωπο αντικατοπτρίζεται ακόμα και στιςαρχαίες θρησκείες
Αγιασμός αποκαλείται η ιδιαίτερη, έκτακτη ακολουθία της Ορθόδοξης Εκκλησίας πουυπενθυμίζει τη Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό και κατά την οποία ο ιερέαςκαθαγιάζει το νερό με ευχές, επίκληση του Αγίου Πνεύματος και τριπλή εμβάπτιση τουΤιμίου Σταυρού μέσα στο νερό.
Διακρίνουμε δύο Αγιασμούς:
Ο Μικρός Αγιασμός τελείται την πρώτη ημέρα κάθε μήνα και έχει δική του Ακολουθία.
Ο Μεγάλος Αγιασμός είναι Ακολουθία του Μεγ. Βασιλείου και τελείται την παραμονή καιτην ημέρα των Θεοφανίων (5 και 6 Ιανουαρίου).
Μετά την ακολουθία του (Μικρού) Αγιασμού των υδάτων το νερό θεωρείται αγιασμένο και οιερέας ραίνει με αυτό τους πιστούς και το χώρο είτε με ένα κλωνάρι βασιλικό είτε με ειδικόσκεύος, την αγιαστούρα. Μετά την ακολουθία οι πιστοί συνηθίζουν να γεμίζουν με το αγιασμένονερό δοχεία που έχουν μαζί τους και τα φέρνουν σπίτι τους και είτε το πίνουν είτε το φυλάσσουν.
Στα Θεοφάνια είθισται στις παραθαλάσσιες περιοχές να αγιάζονται τα ύδατα της θάλασσας.Κατά την τελετή ο ιερέας πετά το σταυρό στη θάλασσα και πιστοί βουτούν για να τονανασύρουν. Σε περιοχές που δεν είναι παραθαλάσσιες η τελετή μπορεί να γίνει σε ποτάμι, λίμνηή και σε υδραγωγείο.
Στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας,ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά στην οποίααπεικονίζεται μια γυναίκα με σταυρωμέναχέρια, λόγω προσευχής, χωρίς στόμα,λόγω νηστείας και με επτά πόδια πουαναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες τηςΣαρακοστής. Κάθε Σάββατο της έκοβανκαι από ένα πόδι, γνωρίζοντας έτσι πόσεςεβδομάδες νηστείας απέμεναν μέχρι τοΠάσχα. Το τελευταίο πόδι που έκοβαν τοδίπλωναν και το έκρυβαν σε ένα ξερόσύκο. Όποιος το έβρισκε ήταν... γουρλής.
Το τελευταίο Σάββατο τηςΣαρακοστής τα παιδιά φτιάχνουν έναομοίωμα του Λαζάρου, το οποίο έχουνμαζί τους όταν λένε τους«αγερμούς», κάτι σαν τα κάλαντα.
Τραγουδούν επίσης τα «λαζαρικά» καιδιηγούνται την ιστορία του φίλου τουΧριστού, λέγοντας παράλληλαπαινέματα στους νοικοκυραίους.
Στην Στερεά Ελλάδα, τη Μακεδονίακαι τη Θράκη στο έθιμο συμμετέχουνμόνο κορίτσια, γνωστές και σαν«λαζαρίνες» ή «λαζαρίτσες», οι οποίεςσυνήθως θεωρούνται και υποψήφιεςνύφες.
Η μορφή του Λάζαρου φτιαχνόταν από ένα ξύλινο κόπανο για ταρούχα, τυλιγμένο με πολύχρωμα κομμάτια από πανί.
Στην Σκύρο, ο Λάζαρος αποτελείτο από μια τρυπητή κουτάλα, τηνσιδεροχουλιάρα, στην οποία τα παιδιά σχημάτιζαν ένα πρόσωπο.Πάνω στην κουτάλα, έδεναν σταυρωτά ένα ξύλο για να φτιάξουντα χέρια, ενώ τα ρούχα της κούκλας ήταν συνήθως μωρουδιακά.
Για την ψυχή του Λαζάρου, οι γυναίκες ζύμωναν το πρωί τουΣαββάτου ψωμάκια -τους "λαζάρηδες", τα "λαζαρούδια" ή και"λαζαράκια» - τα οποία ήταν πλασμένα σε σχήμα ανθρώπου καιείχαν μέσα στην ζύμη τους μέλι ή καρύδια ή σταφίδες, ανάλογα μετο προϊόν του κάθε τόπου. Σύμφωνα με το έθιμο, όποιος δενέπλαθε τα «λαζαράκια» δεν θα χόρταινε ψωμί.
Οι εκκλησίες στολίζονται με κλαδιά απόβάγια, δάφνη, ιτιά, μυρτιά και άλλων«νικητήριων» φυτών.
Στην Λέσβο, τα παιδιά στόλιζαν έναμάτσο από κλαδιά δάφνης με κόκκιναπανάκια, κρεμούσαν πάνω του ένακουδούνι και περνούσαν από όλα τασπίτια ψάλλοντας για να εξορκίσουν τουςψύλλους και τα ποντίκια. Στο τέλος,έδιναν και ένα κλαρί δάφνης στηννοικοκυρά για καλοτυχία.
Στην Θράκη, την Κυριακή των Βαΐωνσυνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οιγυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες,ώστε να είναι ανώδυνος για αυτές οτοκετός.
Η φανουρόπιτα είναι παραδοσιακή γλυκιά νηστίσιμη πίτα της ελληνικής κουζίνας καιπροσφέρεται ανήμερα στην ημέρα μνήμης του Αγίου Φανουρίου, στις 27 Αυγούστουοπότε και η πίτα δίνεται στους πιστούς σαν ευλογία. Δεν περιέχει βούτυρο, είναιλοιπόν ένα κέικ λαδιού και οι πιστοί ζητούν με την προσφορά της πίτας τη«φανέρωση» αντικειμένων ή ανθρώπων ή γενικά να βρουν κάτι που ψάχνουν. Η πίτασύμφωνα με την παράδοση είναι για την συγχώρεση της μητέρας ή και της αδελφήςτου Αγίου.
Παρασκευή
Τα υλικά πρέπει κατά την παράδοση να είναι μονός αριθμός, κατά περιοχή εφτά, εννιάή έντεκα υλικά. Γίνεται από φαρίνα, ζάχαρη, λάδι, σταφίδες, καρύδια χοντροκομμένα,χυμό πορτοκαλιού, κονιάκ, ξύσμα πορτοκαλιού, κανέλα και γαρίφαλο.
Ονομασία
Η ονομασία προέρχεται από τον Άγιο Φανούριο. Το έθιμο της πίτας γίνεταιπαραδοσιακά από ορισμένους Χριστιανούς ώστε να φανερώσει ο Άγιος σε κάποιονκάποια δουλειά ή ένα αντικείμενο που χάθηκε ή κάποια χαμένη υπόθεση. Επίσης,γίνεται προκειμένου να έχει κάποιος υγεία (σύμφωνα με τη δοξασία).